रातको सन्नाटा छरप्रष्ट भएको सहरमा म चुपचाप उभिएको छु । चारैतिर अँध्यारो छ, झ्यालबाट सहरका टल्किने बत्तीहरू हल्का झिलिमिली देखिन्छन् । बाहिरी संसार निन्द्रामा डुबिसकेको छ तर मेरो मन शान्त छैन । मेरो आँखामा निन्द्राको कुनै संकेत छैन । म निन्द्रा हराएको मान्छे हुँ–शरीर थाकेको, तर मन जाग्राम ।
निन्द्रा केबल आँखाले बन्द हुने प्रक्रिया मात्र होइन । यसमा भावना, संवेदना र मानसिक शान्तिको गहिरो अर्थ छ । रातभरि मेरा विचारहरू अटेरी भएर मेरो दिमागमा घुमिरहन्छन् । दिनभरि भोगिएका सामाजिक, आर्थिक, साँस्कृतिक, भाषिक, शैक्षिक, शारीरिक, समुदायस्तरमा भइरहेको गतिविधि बढ्दो बसाइँसराई बाँझो खेतबारी, युवा जनशक्तिको विदेश पलायन, बेरोजगारी लगायतका सामाजिक अनुभव, अधुरा चाहना, पूरा नभएका सपना, अनि भोलिको चिन्ताले मेरो रातको समय ओगट्छ । शरीरले विश्राम खोज्दै गर्दा मन अनवरत प्रश्न गर्छ । म आफैंसँग संवाद गर्छुः ‘के म जीवनमा सही बाटोमा छु ? के मैले चाहेको सोचेको कल्पना गरेको समाज, व्यवस्था, जीवन, संस्कार, संस्कृति यही हो ?’
यस प्रकारको निन्द्राहिनता केबल शारीरिक थकान मात्र होइन, यो मानसिक र भावनात्मक संघर्षको संकेत पनि हो । साहित्यिक दृष्टिले हेर्ने हो भने, निन्द्राको अभावलाई अक्सर लेखकहरूले आत्म–अवलोकनको माध्यमका रूपमा प्रयोग गरेका छन् । निन्द्रा हराएका पात्रहरू प्रायः जीवनका गहिरा प्रश्नसँग जुधिरहेका हुन्छन् । मेरो अनुभव पनि त्यही हो–रातको शान्ति मेरो सोंचलाई अझ स्पष्ट बनाउँछ ।
सामाजिक दृष्टिले पनि निन्द्राको अभावलाई धेरै अर्थ दिन सकिन्छ । हाम्रो समाजमा प्रतिस्पर्धा, दबाव, अपेक्षा र भविष्यप्रतिको चिन्ता अत्यधिक छ । विद्यार्थी, युवा वा काम गर्ने वयस्क, सबैको जीवन यस्तै गतिशील छ । समाजको गतिमा फिट हुन खोज्दा, हामीले प्रायः आफ्ना मानसिक स्वास्थ्य र आरामलाई बिर्सन्छौं । मैले अनुभव गरेको निन्द्राहिनता यसै सामाजिक संरचनाको परिणाम हो । हामी ‘सफलता’ र ‘उत्कृष्टता’को सतत खोजमा आफ्नो शान्ति र विश्राम गुमाउँछौं ।
रातभरि जब म ओछ्यानमा पल्टिन्छु, मेरो मनले सानातिना सम्झनाहरू फेरि स्मरण गराउँछ । आजको दिनमा मैले के गरें? के मैले आफू र अरूसँग न्याय गरें ? के मैले आफ्नो इच्छा अनुसार जीवन बिताएँ ? यी प्रश्नहरूको उत्तर खोज्दै, रात बित्छ । यहाँ साहित्यिक दृष्टिकोणले ‘निन्द्रा हराएको पात्र’ र ‘मनको द्वन्द्व’ बिचको सम्बन्ध देखिन्छ । कवि र लेखकहरूले प्रायः रातको समयमा पात्रहरूलाई आत्म–अवलोकन र आत्म–संशोधनको माध्यममा प्रस्तुत गर्छन् । मेरो अनुभव पनि त्यही मार्गचित्र अनुसार छ ।
सामाजिक दृष्टिले, यस्तो अनुभव समाजको दबाब र मानसिक स्वास्थ्यको अवस्थासँग जोडिन्छ । आधुनिक समाजमा प्रतिस्पर्धा र अपेक्षाले युवाहरूको निन्द्रामा बाधा पुर्याउँछ । मोबाइल, सामाजिक सञ्जाल, सामाजिक व्यवहार र अनेकन दबावले हाम्रो मानसिक शान्ति खोस्छ । यसले केबल मेरो जीवनमा मात्र होइन, समग्र समाजमा एक सामान्य समस्या बन्न सक्ने संकेत देखिन्छ ।
मलाई निन्द्रा हराएको महसुस हुँदा, म जीवनका सानातिना घटनाहरूलाई फरक दृष्टिले देख्छु । प्रायः म चुपचाप आफ्नो भित्री संसारमा फर्कन्छु । मेरा भावना, यादहरू, डर र चाहना सबै बिस्तारै सतहमा आउँछन् । यसलाई साहित्यिक दृष्टिले आत्मखोज वा इन्टेरियर मोनोलग भन्न सकिन्छ । सेक्सपियरका पात्रहरू जस्तै ह्याम्लेट, रातको समय आफ्ना विचारसँग संवाद गर्छन् । मेरो अनुभव पनि त्यस्तै–म रातको अँध्यारोमा आफ्नै मनसँग संवाद गर्दैछु ।
निन्द्रा हराएको अवस्था मानसिक स्वास्थ्यको कमजोरीको संकेत पनि हुनसक्छ भन्ने बुझाई हुन्छ । तर यो केबल कमजोरी मात्र होइन । यसले मसँग आफ्नो भावना बुझ्ने क्षमता, जीवनप्रतिको संवेदनशीलता र आत्म–समीक्षा गर्ने शक्ति पनि दिएको छ । हाम्रो समाजमा प्रायः मानिसहरू व्यस्त छन्, तर यस्तो निन्द्राहिनता रातले म आफूलाई बुझ्ने मौका दिन्छ । यस अर्थमा निन्द्रा हराउनु नकारात्मक मात्र होइन; यसमा सकारात्मक पक्ष पनि छ ।
रातको गहिराईमा म प्रकृतिसँग जोडिन्छु । चन्द्रमाको प्रकाशले झ्यालमा सिधा प्रवेश गर्छ । मैले प्रायः महशुस गरेको छु कि, जब सहर सुत्छ, प्रकृतिको आवाज अझ स्पष्ट सुनिन्छ । पन्छीको रात्री गीत, सरसराउने मन्द हावाको सुसेली, अनि टाढाको सडकको सुनशान यी सबैले मेरो मनलाई हल्का बनाउँछ । साहित्यिक दृष्टिले, रातको वातावरणलाई धेरै कविहरूले आत्म–चिन्तन र भावनाको प्रतीकको रूपमा प्रयोग गरेका छन् । मेरो अनुभव पनि त्यही प्रक्रिया जस्तै छ । रातको सन्नाटाले मेरो मनको अनकन्ट्रोल भावना बाहिर ल्याउँछ ।
समाजसँग जोडिएको विश्लेषण गर्दा, यस्तो अनुभवले हामीलाई मानसिक स्वास्थ्यको महत्व बुझाउँछ । हाम्रो जीवनशैली, प्रतिस्पर्धा, र दैनिकीका दबावले मानसिक स्वास्थ्य प्रभावित हुन्छ । म निन्द्रा हराएको कारण केबल व्यक्तिगत सोच मात्र होइन, सामाजिक संरचनाको प्रभाव पनि हो । यसले देखाउँछ कि समाजमा मानसिक स्वास्थ्यप्रतिको चेतना अझ बढी आवश्यक छ ।
निन्द्रा हराएको अवस्थामा मैले सानो कुरा पनि फरक दृष्टिले देख्छु । जीवनका मूल्य, समयको महत्व, सम्बन्धहरूको गहिराई यी सबै कुरा म विशेष रूपमा महशुस गर्छु । साहित्यिक दृष्टिले, यसलाई सिम्बोलिज्म र आत्म–अवलोकनको प्रक्रियाको रूपमा हेरिन्छ । रातको अँध्यारो, निन्द्राको अभाव, र मनको सतत जागरुकता यी सबै मिलेर मेरो भित्री यात्रा बनाउँछ ।
सामाजिक दृष्टिले, यस्तो अनुभवले समाजका दबाव, अपेक्षा र व्यक्तिगत जीवनको असन्तुलन देखाउँछ । आधुनिक युवा वर्ग धेरै कुरा सिक्न, अनुभव गर्न र सफल हुन खोज्छन् । यस प्रक्रियामा उनीहरूको मानसिक विश्राम गुम्छ । यसरी निन्द्रा हराउनु केवल व्यक्तिगत समस्या होइन; यो समाजको संरचनासँग पनि सम्बन्धित छ ।
मैले अनुभव गरेको निन्द्राहीनता मलाई शान्ति, धैर्य र आफैंसँग संवाद गर्ने क्षमता पनि सिकाउँछ । यो साहित्यिक दृष्टिले पात्रको विकास वा आत्म–विकासको यात्रा जस्तो छ । म आफैंसँग प्रश्न गर्छु, चिन्तन गर्छु र जीवनका उद्देश्यहरू स्पष्ट गर्न खोज्छु । यस अर्थमा, निन्द्रा हराउनु केबल कठिनाई मात्र होइन । यो आत्म–संवेदनशीलता र विकासको अवसर पनि हो ।
अन्ततः निन्द्रा हराएको अनुभवले मलाई सिकाउँछ कि जीवन सधैं स्थिर हुँदैन । रातभर जाग्राम रहँदा, म आफूलाई बुझ्ने, आफ्ना कमजोरी र बललाई चिन्ने अवसर पाउँछु । समाजले चाहे जस्तो दबाव दिन सक्छ, तर मेरो भित्री यात्रा मलाई अझ बलियो बनाउँछ । साहित्यिक दृष्टिले, यसलाई निडर आत्म–अवलोकन र भावनात्मक गहिराईको प्रतीक मान्न सकिन्छ ।
सामाजिक दृष्टिले यस्तो अनुभवले हामीलाई चेतना दिन्छ । मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल राख्नु, जीवनको तालमेल मिलाउनु, र आत्म–अवलोकनको महत्व बुझ्नु आवश्यक छ । हामी केबल शारीरिक रूपमा सक्रिय रहने मात्र होइन, मानसिक रूपमा पनि सन्तुलित हुनुपर्छ । निन्द्रा हराउनु केबल थकान होइन; यो चेतना, आत्म–समझदारी र जीवनको मूल्य बुझ्ने अवसर पनि हो ।
त्यसैले म निन्द्रा हराएको मान्छे हुँ, तर मेरो हराई केबल कमजोरी मात्र होइन । यो मेरो मनको जागरण, साहित्यिक आत्म–अवलोकन र सामाजिक चेतनाको संकेत पनि हो । एकदिन फेरि निन्द्रा फर्किएला तर यस अनुभवले मेरो जीवनलाई गहिरो अर्थ दिएको छ । यसले मलाई सम्झायो कि, जीवनको वास्तविक सफलता केबल बाहिरी उपलब्धीमा होइन, हाम्रो भित्री शान्ति र समझदारीमा पनि छ ।
निष्कर्षः
‘निन्द्रा हराएको मान्छे म’ केवल एक व्यक्तिगत अनुभव होइन । यसले साहित्यिक दृष्टिकोणमा आत्म–अवलोकन, पात्रको विकास र भावनात्मक गहिराई प्रस्तुत गर्छ । साथै, सामाजिक दृष्टिकोणमा यो मानसिक स्वास्थ्य, आधुनिक जीवनशैली, दबाव र समाजको संरचनासँग गहिरो सम्बन्ध राख्छ । निन्द्रा हराउनु केबल कमजोरी होइन, यो चेतना, विकास र जीवनको गहिरो मूल्य बुझ्ने अवसर हो ।
म निन्द्रा हराएको मान्छे हुँ । तर यही हेराईले मलाई आफैंलाई बुझ्ने, जीवनको अर्थ खोज्ने र समाजसँगको सम्बन्धको मूल्य पहिचान गर्ने मौका दिएको छ । यही कारणले मेरो हेराइमा पनि एउटा अद्भुत शक्ति लुकेको छ ।
लेखक भण्डारी नेपाल प्रेस युनियन अछामका अध्यक्ष हुन् ।
